متیل ایزوبوتیل کتون یا MIBK (نام‌آیوپاک: 4-متیل-2-پنتانون) یک حلال شیمیایی پرکاربرد با تبخیر متوسط و قدرت حل‌کنندگی بالا است که در پوشش‌ها، رنگ و رزین، چسب، جوهر چاپ، استخراج حلالی و فرآیندهای مختلف صنایع پتروشیمی به‌طور گسترده به‌کار می‌رود. این ماده به دلیل تعادل مطلوب بین فرّاریّت، قطبیت و سازگاری با پلیمرها، گزینه‌ای بهینه برای بسیاری از خطوط تولید صنعتی به‌شمار می‌آید.

ساختار شیمیایی متیل ایزوبوتیل کتون

متیل ایزوبوتیل کتون با فرمول مولکولی C₆H₁₂O و جرم مولکولی تقریباً 100.16 g/mol دارای یک گروه کربونیل (C=O) در موقعیت 2 زنجیر کربنی است. شاخه‌دار بودن (وجود گروه ایزو‌بوتیل در کربن چهارم) ویژگی‌های ویژه‌ای به ماده می‌دهد: قطبیت متوسط مناسب برای حل‌کردن رزین‌های قطبی‌تر در کنار سازگاری با حلال‌های غیرقطبی، و نیز تبخیر متعادل که از «فراریت بیش‌ازحد» یا «خشک‌شدن بسیار کند» جلوگیری می‌کند. نام‌های متداول: MIBK، 4-متیل-2-پنتانون؛ شماره CAS: ‎108-10-1.

ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی متیل ایزوبوتیل کتون

متیل ایزوبوتیل کتون مایعی بی‌رنگ با بوی مشخص کتون‌هاست و از نظر ایمنی جزء مایعات قابل‌اشتعال طبقه‌بندی می‌شود. مهم‌ترین مشخصات کیفی مورد انتظار در گرید صنعتی/فنی عبارت‌اند از:

• حالت فیزیکی: مایع، بی‌رنگ، با بوی مشخص.

• نقطه جوش: در حدود ‎116–118‎ °C.

• نقطه ذوب: حدود ‎−84‎ °C.

• دانسیته در ‎20‎ °C: حدود ‎0.80–0.81‎ g/cm³.

• فشار بخار در دمای محیط: حدود ‎15–20‎ mmHg (20 °C).

• نقطه اشتعال (بسته): معمولاً در بازه ‎14–20‎ °C (مایع به‌شدت قابل‌اشتعال).

• انحلال‌پذیری: انحلال‌پذیری محدود در آب (حدود چند درصد در 20 °C) و امتزاج‌پذیری عالی با اغلب حلال‌های آلی (الکل‌ها، کتون‌ها، استرها، اترها و هیدروکربن‌ها).
  این توازن میان قطبیت و فرّاریّت، علت اصلی محبوبیت MIBK در فرمولاسیون‌های پوششی و استخراج حلالی است.

کاربردهای متیل ایزوبوتیل کتون

رنگ، رزین و پوشش‌ها: متیل ایزوبوتیل کتون به‌عنوان حلال شیمیایی در فرمولاسیون رنگ‌های نیتروسلولزی، آلکیدی و آکریلیکی، لاک‌ها و سیلرهای چوب به‌کار می‌رود. نرخ تبخیر متوسط به بهبود یکنواختی فیلم، کاهش عیوب سطح (مانند پین‌هول و بلش) و افزایش براقیت کمک می‌کند.

 چسب و جوهر چاپ: در چسب‌های صنعتی، لمینیشن بسته‌بندی و جوهرهای فِلکسو/هلیو، MIBK سبب تنظیم ویسکوزیته، کنترل زمان باز (Open time) و بهبود چسبندگی روی زیرلایه‌های مختلف می‌شود.

 استخراج حلالی و آنالیز: در برخی روش‌های جداسازی و آنالیز، از MIBK برای استخراج انتخابی یون‌های فلزی (مثلاً استخراج تحلیلی طلا از محیط اسیدی) استفاده می‌شود و به دلیل جدایش دو فازی تمیز، مرحله بازیافت حلال ساده است.

لاستیک و قطعه‌سازی: سازگاری مطلوب با بسیاری از الاستومرها و افزودنی‌ها، MIBK را برای تنظیم فرمولاسیون، شست‌وشوی قالب‌ها و آماده‌سازی سطوح مناسب می‌سازد.

 فرآیندها و مشتقات پتروشیمی: در زنجیره ارزش، MIBK می‌تواند پیش‌ماده‌ای برای تولید MIBC (الکل متیل ایزوبوتیل) باشد که خود در شناورسازی معدنی و برخی فرمولاسیون‌ها کاربرد دارد؛ همچنین در خطوط مختلف صنایع پتروشیمی به‌عنوان حلال فرایندی جهت پاک‌سازی و رقیق‌سازی به‌کار می‌رود.

نکته: در حوزه سیالات خودرو، ماده رایج در ساخت ضدیخ، خانواده گلیکول‌ها (مانند MEG) است؛ با این حال MIBK در پوشش‌ها و چسب‌های مرتبط با قطعات و تعمیرات می‌تواند نقش تسهیل‌کننده در فرآیندهای تکمیلی داشته باشد.

معایب متیل ایزوبوتیل کتون

• ایمنی و محیط‌زیست: مایع به‌شدت قابل‌اشتعال با بخارات محرک؛ رعایت تهویه، کنترل بخارات و تجهیزات ضدجرقه الزامی است. به‌عنوان یک VOC، ممکن است با محدودیت‌های انتشار در برخی مناطق مواجه شود.

• سازگاری با آب: انحلال‌پذیری محدود در آب می‌تواند در فرمولاسیون‌های پایه‌آبی چالش ایجاد کند و نیازمند کوسولونت‌ها یا امولسیفایرها باشد.

• بو و مواجهه شغلی: بوی مشخص و امکان ایجاد خواب‌آلودگی/سرگیجه در مواجهه زیاد؛ الزام پایش بخارات در سالن تولید.

• پایداری در ذخیره‌سازی: مانند برخی کتون‌ها، در نگهداری طولانی‌مدت و شرایط نامناسب احتمال اکسیداسیون و افزایش اسیدیته وجود دارد؛ انتخاب ظروف مناسب و افزودن پایدارکننده‌ها (در صورت نیاز) توصیه می‌شود.

مزایا متیل ایزوبوتیل کتون

• قدرت حل‌کنندگی بالا برای طیف وسیعی از رزین‌ها و پلیمرها در کنار تبخیر کنترل‌شده؛ مناسب برای فیلم‌های یکنواخت و باکیفیت.

• کارایی فرایندی: دو فازی‌شدن تمیز با آب، امکان جداسازی و بازیافت ساده‌تر حلال را در برخی کاربردهای استخراجی فراهم می‌کند.

• انعطاف‌پذیری فرمولاسیون: سازگاری با بسیاری از حلال‌های قطبی/غیرقطبی به طراح اجازه می‌دهد منحنی تبخیر را دقیق تنظیم کند.

• بهبود اقتصادی: با انتخاب درست حلال/کوسولونت، مصرف کل حلال و دفعات کاردک‌کشی/پاشش کاهش یافته و راندمان تولید بهبود می‌یابد؛ در نتیجه هزینه تمام‌شده پایین‌تر می‌آید.

• کیفیت سطح: کاهش عیوب سطحی در پوشش‌ها و افزایش شفافیت/براقیت نسبت به حلال‌های سریع‌الفرّار یا بسیار کند.

ایمنی و نگهداری متیل ایزوبوتیل کتون

• ایمنی فردی: استفاده از عینک ایمنی، دستکش مقاوم، لباس کار و در صورت نیاز ماسک فیلتر آلی؛ تأمین تهویه موضعی/عمومی. تماس چشمی و تنفسی را به حداقل برسانید.

• حریق و انفجار: نگهداری دور از شعله/جرقه/سطوح داغ؛ استفاده از تجهیزات ضدانفجار و سیستم ارتینگ/باندینگ هنگام پمپ‌کردن. خاموش‌سازی با فوم مقاوم در برابر الکل، پودر خشک یا CO₂.

• انبارداری: در ظروف فلزی/پلی‌اتیلن مناسب، در محل خنک، خشک و دارای تهویه؛ دور از مواد اکسیدکننده قوی. بررسی دوره‌ای رنگ، بوی غیرعادی و اسیدیته برای کنترل کیفیت توصیه می‌شود.

• حمل‌ونقل: طبقه خطر حمل‌ونقل: مایع قابل‌اشتعال (کلاس 3)، نام محموله: Methyl Isobutyl Ketone، UN 1245، گروه بسته‌بندی معمولاً II. رعایت مقررات ADR/IMDG/ICAO الزامی است.

• بهداشت محیط کار: تدوین رویه مدیریت نشت/ریزش (جذب با خاک‌اره یا جاذب معدنی و دفع طبق مقررات) و آموزش کارکنان؛ استناد به SDS تأمین‌کننده برای حدود مواجهه و اقدامات اضطراری.