اسید اولئیک یک اسید چرب تک‌غیراشباع از خانواده اولئوکمیکال‌ها است که عمدتاً از روغن‌های گیاهی و چربی‌های حیوانی استخراج می‌شود. به‌دلیل پایداری اکسیداتیو مناسب، سازگاری فرمولاسیونی و ایمنی نسبی، در طیف وسیعی از صنایع از شوینده و آرایشی‌بهداشتی تا روانکارها، رنگ و رزین و صنایع غذایی کاربرد دارد.

ساختار شیمیایی

اسید اولئیک دارای فرمول شیمیایی C₁₈H₃₄O₂ (یا C₉H₁₇–CH=CH–(CH₂)₇–COOH) و نام سیستماتیک cis-9-octadecenoic acid است. وجود یک پیوند دوگانه سیس در کربن ۹ دلیل اصلی سیالیت بالاتر و نقطه ذوب پایین‌تر آن نسبت به اسیدهای چرب اشباع است. این ساختار، اسید اولئیک را به یک ماده اولیه شیمیایی ایده‌آل برای سنتز مشتقاتی مانند صابون‌های فلزی (اولئات‌ها)، استرهای چرب و سورفکتانت‌ها تبدیل می‌کند.

ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی

اسید اولئیک به‌طور معمول مایعی روغنی، بی‌رنگ تا کهربایی کمرنگ با بوی ملایم است. جرم مولی آن حدود 282.47 g/mol و چگالی در 25 °C نزدیک به 0.89 g/cm³ است. نقطه ذوب در محدوده 13–16 °C قرار دارد (در دماهای اتاق مایع می‌ماند) و نقطه جوش اسمی نزدیک 360 °C گزارش می‌شود اما در فشار اتمسفریک تمایل به تجزیه حرارتی دارد؛ لذا برای عملیات واحد، تبخیر و تقطیر در خلأ توصیه می‌شود. در آب نامحلول است اما در حلال‌های آلی مانند اتانول، ایزوپروپانول، هگزان، تولوئن و روغن‌های معدنی امتزاج‌پذیر است. شاخص‌های متداول کنترل کیفیت صنعتی عبارت‌اند از: عدد ید (معمولاً حدود  (198–202 mg KOH/g)، اندیس پراکسید (به‌عنوان شاخص اکسیداسیون) و رنگ (مقیاس Lovibond یا Gardner).

کاربردهای اسید اولئیک

به‌دلیل سازگاری شیمیایی و زیست‌محیطی، اسید اولئیک در زنجیره‌های تأمین مختلف نقش محوری دارد:

• آرایشی‌بهداشتی و شوینده‌ها: به‌عنوان امولسیفایر، سورفکتانت غیر‌یونی/آنیونی (پس از تبدیلات شیمیایی)، حلال سبز و نرم‌کننده در کرم‌ها، لوسیون‌ها، صابون‌های دست‌ساز و صنعتی.

• روانکارها و فلزکاری: تولید استرهای چرب با ویسکوزیته و شاخص اصطکاک مطلوب برای روغن‌های هیدرولیک، برش‌کاری و ضدزنگ‌ها؛ اولئات‌های فلزی (کلسیم/سدیم/آلومینیوم) به‌عنوان غلیظ‌کننده گریس و پایدارکننده فیلم روغنی استفاده می‌شوند.

• رنگ، رزین و چاپ: بهبود ترشوندگی، جریان‌پذیری و تثبیت رنگ‌دانه‌ها؛ سنتز آلکید رزین‌ها و افزودنی‌های دیسپرس‌کننده.

• غذایی (گرید مجاز): به‌عنوان حامل لیپوفیل، عامل فرمولاسیونی و بهبوددهنده بافت/دهان‌حسی در برخی محصولات (مطابق استانداردهای ملی و بین‌المللی).

• کشاورزی و بیوپلیمرها: پایه تولید امولسیون‌های روغن در آب، حامل آفت‌کش‌های فرمولاسیون‌شده و سنتز پلاستیسایزرهای زیست‌پایه.

• دارویی/بهداشتی: در برخی دارو-فرمولاسیون‌ها به‌عنوان پرمئاسیون‌انهنسر پوستی و حامل لیپوفیل (طبق فارماکوپه و فقط با گرید دارویی).

نکته مهندسی: برای طراحی فرمولاسیون پایدار، نسبت اشباع/غیراشباع و توزیع ایزومری (cis/trans) در اسید اولئیکِ تأمین‌شده بر رئولوژی و پایداری اکسیداتیو محصول نهایی اثرگذار است.

معایب اسید اولئیک

گرچه اسید اولئیک ماده‌ای همه‌فن‌حریف است، اما محدودیت‌هایی دارد که در تصمیم‌گیری خرید باید لحاظ شود:

• حساسیت اکسیداتیو: به‌ویژه در حضور نور/حرارت/فلزات واسطه دچار واکنش‌های پراکسیداسیون می‌شود؛ کنترل اندیس پراکسید و استفاده از آنتی‌اکسیدان‌ها ضروری است.

• پراکندگی کیفیت در منابع خوراک: منشأ خوراک (نخل، کلزا، آفتابگردان، تالو) بر عدد ید، رنگ و بو اثر می‌گذارد و نیازمند COA/SDS و نمونه‌گیری پیش از خرید عمده است.

• رفتار دمایی: نزدیک نقطه ذوب ممکن است دچار کدرشدگی/کریستالیزاسیون موضعی شود که حمل و پمپاژ را دشوار می‌کند.

• حساسیت‌های کاربردی: در برخی فرمول‌ها، حضور اسیدهای چرب آزاد زیاد می‌تواند pH یا پایداری امولسیون را مختل کند و نیاز به خنثی‌سازی جزئی (صابون‌سازی کنترل‌شده) دارد.

مزایای اسید اولئیک

دلایل اصلی جذابیت اسید اولئیک برای زنجیره تأمین صنعتی عبارت‌اند از:

• زیست‌پایه و در دسترس: مشتق از روغن‌های گیاهی و چربی‌های حیوانی؛ قابلیت تأمین پایدار با هزینه رقابتی.

• چندمنظورگی فرمولاسیونی: تولید اولئات‌های فلزی، استرهای عملکردی و سورفکتانت‌های متنوع؛ سازگار با طیف وسیعی از حلال‌های آلی و روغن‌ها.

• ایمنی نسبی و انطباق‌پذیری مقرراتی: در گریدهای غذایی/آرایشی/دارویی (مطابق استانداردهای مربوطه) قابل استفاده است.

• مزیت فرآیندی: بهبود لغزندگی، ترشوندگی و دیسپرسینگ در رنگ و رزین؛ ارتقای خاصیت ضدسایش در روانکارهای صنعتی.

• ارزش اقتصادی: نسبت قیمت به کارایی مناسب، کاهش وابستگی به مواد پتروشیمیایی در بسیاری از فرمول‌ها.

ایمنی و نگهداری اسید اولئیک

برای بهره‌گیری ایمن و اقتصادی از اسید اولئیک، رعایت نکات زیر توصیه می‌شود:

• اسناد ایمنی و کیفیت: دریافت و بررسی SDS و COA شامل عدد ید، عدد اسیدی، اندیس پراکسید، رنگ و رطوبت.

• انبارش: در ظروف دربسته (گالنی، درام استیل یا IBC روکش‌دار)، در محیط خنک، خشک و تاریک؛ تماس با هوای گرم و نور مستقیم را به حداقل برسانید. استفاده از نیتروژن‌بلنکت برای مخازن حجیم به کاهش اکسیداسیون کمک می‌کند.

• سازگاری مواد: دور از اکسیدکننده‌های قوی، اسیدهای معدنی قوی و نمک‌های فلزی واسطه نگهداری شود.

• حمل‌ونقل: معمولاً در رده کالاهای خطرناک پرریسک طبقه‌بندی نمی‌شود؛ بااین‌حال رعایت دستورالعمل‌های بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) و برچسب‌گذاری الزامی است.

• کاربری و PPE: استفاده از دستکش نیتریل/لاتکس، عینک ایمنی و پیش‌بند هنگام انتقال/نمونه‌گیری؛ در صورت تماس پوستی، شست‌وشو با صابون ملایم و آب کافی.

• کنترل اکسیداسیون: افزودن آنتی‌اکسیدان‌های مجاز (مانند BHT در گرید صنعتی یا آنتی‌اکسیدان‌های مجاز غذایی/آرایشی) و چرخش موجودی (FIFO) برای حفظ کیفیت.

• شرایط فرایندی: برای پمپاژ در دماهای پایین، گرمایش جزئی (۴۰–۵۰ °C) با مبدل حرارتی و پایش نقاط داغ جهت جلوگیری از تیره‌شدن توصیه می‌شود.

نتیجه‌گیری

اسید اولئیک با ماهیت زیست‌پایه، سازگاری فرمولاسیونی عالی و ارزش اقتصادی رقابتی، یکی از ارکان سبد مواد اولیه شیمیایی برای صنایع شوینده، آرایشی‌بهداشتی، رنگ و رزین، روانکار و غذایی است. موفقیت در استفاده صنعتی از این ماده به انتخاب گرید مناسب (صنعتی/غذایی/دارویی)، کنترل شاخص‌های کیفی و طراحی صحیح زنجیره نگهداری و حمل وابسته است. تیم فروش و فنی «تأمین کالا تک» آمادگی دارد با ارائه نمونه، SDS/COA، مشاوره فرمولاسیون و راهکارهای تأمین پایدار، ریسک‌های عملیاتی شما را کاهش داده و بهره‌وری فرایندی را افزایش دهد.