ان هگزان
ان‌هگزان (n-Hexane) یک هیدروکربن آلیفاتیک اشباع‌شده از خانواده آلکان‌ها با زنجیره مستقیم است که در حالت خالص، مایعی بی‌رنگ، با بوی ملایم، بسیار فرار و شدیداً قابل اشتعال می‌باشد. این ماده به‌طور عمده از تقطیر اجزای سبک نفتا (light naphtha) و فرآورده‌های نفت خام استخراج می‌شود. ان‌هگزان یکی از پرکاربردترین حلال‌های غیرقطبی در صنایع مختلف به‌ویژه در فرایندهای شیمیایی، غذایی، دارویی و آزمایشگاهی است.
فرمول و ساختار شیمیایی ان‌هگزان
فرمول مولکولی ان‌هگزان C₆H₁₄ است و جرم مولی آن 86.18 گرم بر مول می‌باشد. ساختار آن شامل یک زنجیره خطی از شش اتم کربن با پیوندهای یگانه است، که هر کربن با تعداد مناسبی از اتم‌های هیدروژن اشباع شده است.
فرمول ساختاری آن به صورت CH₃–(CH₂)₄–CH₃ نمایش داده می‌شود.
نام IUPAC این ترکیب Hexane است. در مورد ایزومر خطی، از پیشوند “n-“ استفاده می‌شود و به آن n-Hexane گفته می‌شود. ان‌هگزان یکی از چند ایزومر هگزان است و ایزومرهای دیگر آن مانند 2-متیل‌پنتان و 3-متیل‌پنتان نیز در مخلوط‌های صنعتی یافت می‌شوند.
ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی ان‌هگزان
ظاهر فیزیکی: مایعی بی‌رنگ و با بوی ملایم شبیه بنزین است.
نقطه جوش:68.7 درجه سانتی‌گراد
ویسکوزیته سینماتیک: ۰.۳۱ cP در دمای ۲۵ درجه سانتی‌گراد است.
حلالیت در آب: بسیار پایین است و در دمای اتاق تنها حدود ۹.۵ میلی‌گرم در لیتر حل می‌شود.
نقطه اشتعال (Flash Point): بسیار پایین و حدود ۲۲- درجه سانتی‌گراد است، به همین دلیل به‌شدت قابل اشتعال است.
ضریب LogP: حدود ۳.۹ تا ۴.۱ است که نشان‌دهنده چربی‌دوستی بسیار بالا و میل زیاد برای حل شدن در فازهای آلی می‌باشد.
کاربردهای صنعتی ان‌هگزان
ان‌هگزان یکی از رایج‌ترین حلال‌های آلی غیرقطبی در صنایع مختلف است:
صنایع غذایی:
- استخراج روغن‌های گیاهی از دانه‌هایی مانند سویا، کلزا، پنبه‌دانه و آفتاب‌گردان
- جداسازی چربی در فرآوری محصولات غذایی (در حد صنعتی، باقیمانده باید کاملاً حذف شود)
صنایع دارویی و شیمیایی:
- حلال در ساخت ترکیبات دارویی
- استخراج مواد مؤثره گیاهان
- شستشو و کریستال‌سازی مواد فعال دارویی (API)
صنایع لاستیک و چسب:
- رقیق‌کننده برای چسب‌های صنعتی
- حل‌کننده لاستیک، پلیمرهای الاستومری و برخی رزین‌ها
صنایع الکترونیک و آزمایشگاهی:
- پاک‌کننده سطحی قطعات الکترونیکی حساس
- شستشوی شیشه‌جات آزمایشگاهی (در شرایط خاص، با تهویه مناسب)
مزایای ان‌هگزان
ان‌هگزان دارای چندین مزیت کاربردی است:
- قدرت حلالیت بالا برای ترکیبات آلی غیرقطبی مانند روغن‌ها، چربی‌ها و رزین‌ها
- تبخیر سریع و فراریت زیاد که امکان خشک شدن سریع سطوح را فراهم می‌کند
- دسترسی آسان و قیمت نسبتاً پایین در مقیاس صنعتی
- بی‌رنگ بودن و بوی کم (در غلظت‌های پایین)
- عدم باقی‌ماندن محسوس پس از تبخیر کامل
معایب ان‌هگزان
در کنار مزایا، ان‌هگزان دارای معایب قابل توجهی نیز هست که در استفاده صنعتی و آزمایشگاهی باید به دقت مدیریت شوند:
- بسیار قابل اشتعال بوده و بخارات آن در دمای اتاق به‌راحتی با جرقه مشتعل می‌شوند
- سمیت عصبی (نوروتوکسیک) در مواجهه مزمن، به‌ویژه در مواجهه شغلی – ممکن است باعث پلی‌نوریت محیطی، ضعف عضلانی و بی‌حسی دست و پا شود
- آلودگی زیست‌محیطی بالا در صورت نشت یا دفع نامناسب؛ می‌تواند خاک و آب‌های سطحی را آلوده کند
- قابلیت امتزاج بسیار پایین با آب که حذف آن از محیط آبی را دشوار می‌سازد
- تجمع‌پذیری زیستی در صورت تماس طولانی‌مدت با محیط زیست
ایمنی و نگهداری ان‌هگزان
طبقه‌بندی خطر GHS: H225 (مایع و بخار به‌شدت قابل اشتعال)، H336 (ممکن است باعث خواب‌آلودگی و سرگیجه شود)، H304 (ممکن است در صورت بلع و ورود به ریه خطرناک باشد)
تجهیزات حفاظت فردی (PPE): دستکش نیتریل، عینک ایمنی، ماسک نیم‌صورت با فیلتر آلی (A-type)، روپوش ضدحلال
تهویه محیط: الزامی – استفاده در هود شیمیایی یا فضای باز توصیه می‌شود.
انبارداری ایمن: در ظروف فلزی یا HDPE مقاوم به حلال، در محیط خنک، خشک و دور از منابع حرارتی، شعله، جرقه و نور مستقیم آفتاب نگهداری شود.
اقدامات اضطراری: در صورت نشت، محل را با خاک جاذب یا ورمیکولیت بپوشانید و فوراً تهویه کنید. تماس با پوست و چشم باید فوراً با آب فراوان شسته شود. در صورت بلع، از تحریک استفراغ خودداری و به فوریت پزشکی مراجعه شود.
