ایزوپروپیل الکل
ایزوپروپیل الکل (Isopropyl Alcohol)، که با نامهای ایزوپروپانول (Isopropanol) و 2-پروپانول (2-Propanol) نیز شناخته میشود، یک ترکیب آلی از خانواده الکلها با فرمول شیمیایی C₃H₈O یا CH₃CHOHCH₃ است که در دسته الکلهای نوع دوم (Secondary Alcohol) میگیرد. ایزوپروپیل الکل مایعی فرّار، قابل اشتعال، بیرنگ و با بویی تند و مشخص است که به دلیل خواص ضدعفونیکننده، حلالیت بالا، تبخیر سریع و سازگاری با ترکیبات مختلف، بهطور گسترده در صنایع پزشکی، بهداشتی، داروسازی، آرایشی، شیمیایی، الکترونیک و چاپ مورد استفاده قرار میگیرد.
ساختار شیمیایی ایزوپروپیل الکل
- فرمول مولکولی: C₃H₈O
- نام IUPAC: Propan-2-ol
- فرمول ساختاری: CH₃–CHOH–CH₃
- نوع الکل: الکل نوع دوم (Secondary Alcohol)
- وزن مولکولی: 60.10 g/mol
گروه هیدروکسیل (–OH) در این ترکیب به کربن دوم متصل است که آن را از سایر الکلهای ساده مانند اتانول یا 1-پروپانول (نرمال پروپانول) متمایز میکند.
ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی
ایزوپروپیل الکل دارای ویژگیهایی است که آن را برای کاربردهای صنعتی و پزشکی بسیار مناسب میسازد. این ویژگیها شامل موارد زیر است:
- بو: تند و شبیه الکل، مشخص
- نقطه جوش: 82.6°C
- نقطه اشتعال: 12°C – بسیار قابل اشتعال
- ضریب شکست نور: 1.377 (در 20°C)
- گریدهای رایج: 70٪ (پزشکی)، 99٪ (صنعتی، آزمایشگاهی)
- pH (در محلول آبی): خنثی تا کمی اسیدی (حدود 6)
کاربردهای ایزوپروپیل الکل
صنایع پزشکی و ضدعفونی
- ضدعفونیکننده پوست، دست، ابزار پزشکی و سطحهای غیرزنده پیش از تزریقات یا جراحیها
- استفاده در فرمولاسیون پدهای الکلی، اسپریهای ضدعفونیکننده، ژلهای بهداشتی دست و محلولهای آمادهسازی پوست
- مؤثر علیه طیف وسیعی از باکتریها، ویروسها و قارچها در غلظت 60–80٪
صنایع آرایشی و بهداشتی
- پایه حلال در تونرها، پاککنندههای آرایش، افترشیو، اسپریهای بدن و عطرها
- ایجاد خاصیت خشککنندگی سریع در فرمولهای موضعی بدون اثر چرب
- کنترل ویسکوزیته و ثبات میکروبی محصولات آرایشی
صنعت الکترونیک و اپتیک
- پاککننده بدون باقیمانده برای بردهای الکترونیکی، چیپها، اتصالات و ابزار دقیق
- تمیزکننده لنزهای اپتیکی، سنسورها، و سطوح شیشهای حساس
- حذف گریس، روغن و گرد و غبار بدون نیاز به آب
آزمایشگاه و سنتز شیمیایی
- حلال عمومی در واکنشهای آلی، محلولسازی ترکیبات، و شستوشوی ظروف آزمایشگاهی
- ماده میانجی (Intermediate) در سنتز ترکیبات دارویی، آرایشی و خوشبوکنندهها
- عامل خشککن در آمادهسازی نمونههای میکروسکوپی
صنایع چاپ و جوهر
- کمک حلال در جوهرهای چاپ و مرکبهای پایهحلال
- افزایش سرعت تبخیر جوهر برای خشک شدن سریع و جلوگیری از پخش شدن رنگ
- تنظیم ویسکوزیته و بهبود چسبندگی به سطح چاپ
کاربردهای ایزوپروپیل الکل در صنعت
- صنایع الکترونیک
- صنایع آرایشی و بهداشتی
- صنایع پزشکی
- صنایع شیمیایی
- صنایع چاپ و بستهبندی
- صنعت داروسازی
مزایای ایزوپروپیل الکل
- تبخیر سریع بدون باقیماندن چربی یا لکه
- حلالیت بالا برای طیف وسیعی از ترکیبات آلی و معدنی
- خاصیت ضدباکتری، ضدویروس و ضدقارچ در غلظتهای مناسب
- قابل استفاده بهصورت رقیق یا خالص (70% مؤثرتر برای ضدعفونی)
- سازگار با سطوح مختلف مانند شیشه، فلز، سرامیک و بسیاری از پلاستیکها
- فاقد اثر خورندگی در بیشتر شرایط
- پایداری شیمیایی بالا در شرایط معمولی نگهداری
معایب ایزوپروپیل الکل
- قابلیت اشتعال بالا – نیازمند نگهداری در ظروف دربسته، دور از منابع حرارتی و تهویه مناسب
- استنشاق بخارات ممکن است باعث سردرد، گیجی، تحریک تنفسی یا حالت تهوع شود
- در تماس مکرر با پوست ممکن است باعث خشکی، خارش یا تحریک پوست گردد
- ناسازگار با اکسیدکنندههای قوی مانند پرمنگنات یا پراکسیدها
- برای مصرف خوراکی یا تزریقی مجاز نیست و مصرف نادرست آن سمی و خطرناک است
ایمنی و نگهداری ایزوپروپیل الکل
ایزوپروپیل الکل، با فرمول شیمیایی C₃H₈O، یکی از پرکاربردترین حلالها در صنایع دارویی، بهداشتی، آرایشی و شیمیایی است. اما همانطور که در این صنعت بارها تجربه کردهایم، این ماده با وجود کاربرد گسترده، نیازمند دقت بالا در ایمنی و شرایط نگهداری است.
نکات ایمنی مهم:
-
بسیار اشتعالپذیر است؛ بخارات آن با هوا مخلوط قابل انفجار تشکیل میدهد.
-
از کار در نزدیکی منابع گرما، شعله و جرقه بهشدت باید پرهیز شود.
-
در صورت تماس با پوست یا چشم، ممکن است باعث تحریک خفیف تا متوسط شود. تماسهای طولانیمدت ممکن است خشکی پوست را به همراه داشته باشد.
-
استنشاق بخارات در فضاهای بسته میتواند موجب سردرد، گیجی یا تهوع شود.
شرایط نگهداری اصولی:
-
در ظروف فلزی یا پلاستیکی کاملاً دربسته، مقاوم به مواد شیمیایی و با برچسبگذاری مناسب نگهداری شود.
-
محیط نگهداری باید سایهدار، خشک، خنک و با تهویه کافی باشد.
-
از مواد اکسیدکننده قوی، منابع اشتعال و تابش مستقیم نور خورشید دور نگه داشته شود.
مشخصات فنی مشخصات فنی ایزوپروپیل الکل
نام شیمیایی | فرمول شیمیایی | شماره CAS | درجه / گرید | فشار بخار | ظاهر فیزیکی | چگالی (در 20°C) | نقطه ذوب | حلالیت در آب |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ایزوپروپیل الکل (Isopropyl Alcohol) یا 2-پروپانول (2-Propanol) | C₃H₈O یا CH₃–CHOH–CH₃ | 67-63-0 | صنعتی (99٪)، پزشکی (70٪)، آزمایشگاهی (≥99.5٪) | 33 mmHg ( تقریباً 4.4 kPa) | مایع شفاف، بیرنگ، با بوی مشخص و نافذ | 0.785 g/cm³ | -89°C | کاملاً محلول (کاملاً قابل امتزاج با آب در تمام نسبتها) |